نیمه شعبان و شب قدر ...

گزیده ای از کتاب عصاره ی خلقت

آیت الله جوادی آملی

 سحرگاه نیمه شعبان سال ۲۵۵ هجری قمری با طلوع خورشید وجود حضرت خاتم‏الأوصیاء و خاتم‏الأولیاء، قطب دایره امکان، واسطه زمین و آسمان، حضرت بقیةالله‏ الأعظم (ارواح‏ من‏ سواه‏فداه) منور و با نسیم دل ‏انگیز حضورش عالم امکان عطرآگین گشت و بدین ترتیب زمینه تحقق وعده خدای سبحان در پیروزی مستضعفان و امامت آنان فراهم شد:

﴿ونرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا فی الأرض ونجعلهم ائمة ونجعلهم الوارثین﴾ 1

فضیلت نیمه شعبان

وقتی امام معصوم (علیه‏السلام) به دنیا می‏آید و به عبارت دیگر انسان کاملی از مخزن غیب تنزل پیدا می‏کند مانند آن است که قرآن کریم از مخزن غیب الهی تنزل پیدا کند و چون قرآن و عترت دو ثقل ثقیل و وزنهٴ وزین نظام آفرینش هستند که از یکدیگر جدایی ندارند حکم هر یک همانند حکم دیگری است؛

چون اثر متزمّن در زمانْ ظهور می‏نماید. از این رو اگر نزول قرآنْ لیلة القدر را پر برکت می‏کند میلاد مبارک عصارهٴ خلقت نیز نیمهٴ شعبان را مبارک می‏گرداند. چنان‏که همین جدایی‏ناپذیری سبب می‏شود که عظمت لیلة القدر و شب نیمهٴ شعبان از یکدیگر جدایی‏ناپذیر باشند.

بدین جهت در روایات می‏بینیم همان طور که شب و روز قدر۲ نسبت به سایر لیالی و ایام شهر الله المبارک فضیلت پیدا کرده است شب و روز نیمهٴ شعبان المعظم نیز به برکت بروز و ظهور عصارهٴ آفرینش از خزانهٴ غیب الهی برجستگی خاصی در میان سایر لیالی و ایام شهر الرسالة والنبوة پیدا کرده است۳

لذا نه تنها دربارهٴ شب قدر آمده است که در این شب دعای هیچ کس ردّ نمی‏شود مگر آن که عاقّ والدین، قاطع رحم، شارب الخمر باشد یا در قلبش عداوت مؤمن باشد۴،

بلکه از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام صادق (علیه‏السلام) رسیده است که خدا در شب نیمهٴ شعبان به اندازهٴ موی گوسفندان قبیلهٴ بنی کلب بندگانش را می‏آمرزد: «یغفر الله لیلة النصف من شعْبان من خلْقه بقدْر شَعر مِعْزی بنى کلب» 5

وقتی از خامس الحجج حضرت باقر العلوم (علیه‏السلام) راجع به فضیلت شب نیمهٴ شعبان سؤال شد، فرمود: با فضیلت‏ ترین شب بعد از لیلة القدر شب نیمهٴ شعبان است و خدا در این شب فضل خود را بر بندگانش ارزانی می‏دارد و با منّ و کرم خود آنها را می‏آمرزد، پس برای قُرب به خدای سبحان در این شب تلاش و کوشش کنید؛ چون خدا قسم یاد کرده است که هیچ سائلی را تا وقتی که امر ناپسند و گناهی طلب نکند محروم نگرداند. آنگاه فرمود: این شب، شبی است که خدأسبحان برای ما اهل‏بیت قرار داده به ازای لیلة القدر که برای پیامبراکرم )صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داده است 6

«سئل الباقر (علیه‏السلام) عنْ فضْل لیلة النصف من شعْبان فقال: «هى أفضل لیلة بعد لیلة القدر، فیها یمنح الله تعالی العباد فضله ویغفر لهم بمنّه فاجْتهدوا فى القُربة إلی الله فیها فإنّها لیلة آلی الله تعالی علی نفسه أن لا یردّ سائلا ً له فیها، ما لم یسئل معصیةً، وإنّها اللیلة التى جعلها الله لنا أهل البیت بإزاء ما جعل لیلة القدر لنبینا (صلی الله علیه و آله و سلم) فاجتهدوا فى الدعاء والثناء علی الله تعالی عزّ وجلّ… » 7

لذا برخی از بزرگان برای تشریح این فضیلت فرموده‏اند:

شب نیمهٴ شعبان نیز در حدّ خود شب قدر است؛ چون اگر شب‏های سه‏گانهٴ ماه مبارک رمضان ظرف نزول قرآن کریم است، شب نیمهٴ شعبان ظرف تجلّی قرآن ناطق از ماورای طبیعت به نشئهٴ طبیعت و جهان مادّه است. در روایات نیز تعابیری هست که با قدر بودن شب نیمهٴ شعبان تناسب دارد.

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شب نیمهٴ شعبان به عایشه فرمود :

آیا نمی‏دانی این شب چه شبی است؟ این شب، شب نیمهٴ شعبان است که اجل‏ها در آن نوشته می‏شود و ارزاق در آن تقسیم می‏گردد. خدای (عزّ وجلّ) در این شب بیش از موهای گوسفندان قبیلهٴ بنی کلب بندگان خودش را می‏آمرزد. در این شب خداوند فرشتگانی را به آسمان دنیا و از آنجا به زمین نازل می‏کند، در نازل شدن به زمین ابتدا در مکه نازل می‏شوند8

«أما تعلمین أىّ لیلة هذه؟ إنّ هذه اللیلة لیلة النصف من شعبان، فیها یکتب آجال وفیها تقسم أرزاق وإنّ الله عزّ وجلّ لَیغفر فى هذه اللیلة من خلقه أکثر من عدد شعْر مِعْزی بنى کلب وینزل الله عزّ وجلّ ملائکة إلی السماء الدنیا وإلی الأرض بمکة»9

تقسیم ارزاق، نوشته شدن مرگها، نزول فرشتگان به صورت ویژه، از خصوصیات شب قدر است چنان‏که در روایت امام رضا (علیه‏السلام) در بیان سیرهٴ امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) به این معنا اشاره شده است: «… ولیلة النصف من شعبان وفیها تقسم الأرزاق والآجال وما یکون فى السنة» 10

 مراتب شب قدر

البته شب قدْر، متعدد و دارای مراتب است بدین صورت که خدای سبحان در نیمهٴ شعبان مراحل اولیهٴ امور را تنظیم و تقدیر می‏کند و در شب نوزدهم و سپس بیست و یکم کامل‏تر کرده و در نهایت در شب بیست و سوم به مرحلهٴ نهایی می‏رساند11

دعای کمیل در شب نیمهٴ شعبان

عالم جلیل القدر مرحوم سید ابن طاووس می‏گوید: در روایتی دیدم که کمیل بن زیاد نخعی گفته است: به اتفاق جمعی از اصحاب در حضور امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) در مسجد بصره نشسته بودیم. شخصی از آن حضرت پرسید منظور خدای سبحان که می‏فرماید: در آن شب مبارک هر کار محکم و استواری فیصله داده و تفریق می‏شود: ﴿فیها یفرق کل أمرٍ حکیم﴾ 12 چه شبی است؟

امام علی (علیه‏السلام) فرمود:

منظور، شب نیمهٴ شعبان است. قسم به کسی که جان علی در دست اوست کسی نیست مگر این که آنچه تا آخر سال از خیر و شرّ بر او جاری می‏شود در این شب رقم می‏خورد. بنده‏ای آن را زنده نگه نمی‏دارد و دعای خضر را در آن نمی‏خواند مگر آن که به اجابت می‏رسد. وقتی که آن حضرت به خانهٴ خود رفت به خانه‏اش رفتم، در زدم.

فرمود: کمیل! چه چیزی تو را به این جا آورد؟

گفتم: آموختن دعای خضر.

فرمود: بنشین، وقتی این دعا را حفظ کردی در هر شب جمعه آن را بخوان یا در ماه یک بار یا سالی یک بار یا در عمرت یک بار بخوان که از جانب خدا یاری خواهی شد و خدا رزقت را خواهد رساند و مشمول مغفرت او خواهی شد.

ای کمیل! طول معاشرت تو با ما سبب می‏شود که خواسته‏ات را به بهترین وجه بر آورده کنیم.

آنگاه دعا را املا کرد و کمیل نوشت و بدین جهت به نام او مشهور شد.در روایت دیگر از کمیل نقل شده است که وی دید امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) در شب نیمهٴ شعبان این دعا را در حال سجده خواند13 .

بنابراین، اصل این دعا مربوط به شب نیمهٴ شعبان است.

_________________________________

1- سورهٴ قصص، آیهٴ ۵٫
2- مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می‏فرماید: در اخبار ائمه (علیهم‏السلام) وارد شده که شرافت روز و شب ملازم یکدیگر است بدین معنا که شرافت شب به روز سرایت می‏کند چنان‏که شرافت روز نیز به شب تسرّی می‏یابد از این جهت روزهای قدر را مثل شبهای آن باید قدر دانست(المراقبات، ص ۱۵۶).3- البته این سخن دربارهٴ همهٴ امامان معصوم (علیهم‏السلام) و مولد آنان صادق است لیکن چون عصارهٴ چهارده معصوم و عصارهٴ همهٴ انسانهای کامل، خاتَم الاولیا و خاتِم الاوصیا، حضرت بقیة الله (ارواح‏من‏سواه‏فداه) است این کلام دربارهٴ مولد او وارد شده است.4- المراقبات، ص ۱۴۵٫
5- بحار، ج ۹۴، ص ۸۶٫ روایت نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره در ص ۲۰ می‏آید.6- دستور به خواندن صلوات مخصوص «اللّهمّ صلّ علی محمّد وآل محمّد شجرة النبوة وموضع الرسالة ومختلف الملائکة…» در شب نیمه شعبان که در آن به برخی از فضایل ائمه (علیهم‏السلام) اشاره شده است در این موضوع قابل توجّه است.7- بحار، ج ۹۴، ص ۸۵؛ ج ۹۵، ص ۴۰۹٫
8- مکه از آن جهت که نقطه آغازین نزول وحی بود و دَحْو الارض از آنجا شروع شد و کعبه معظمه، که مقابل عرش و بیت المعمور است، در آنجا قرار دارد و نقطهٴ ظهور نجات‏بخش آن ذخیرهٴ خدای سبحان خواهد بود و… بهترین نقطهٴ زمین است. لذا وجود گرامی حضرت ولی عصر (علیه‏السلام) در آن شب با برکت در آن سرزمین مقدس حضور خواهند داشت و فرشتگان در آنجا بر او نازل خواهند شد.9- بحار، ج ۹۴، ص ۸۹٫
10- بحار، ج ۹۴، ص ۸۸٫
11- عارف کامل مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی نیز اشکال تعدد لیلة القدر را با مراتب داشتن تقدیر حل می‏کند: والإشکال فى کون لیلة القدر أزید من واحدٍ یتصور ذلک بمراتب التقدیر(المراقبات، ص ۷۹، اعمال نیمهٴ شعبان( نیز می‏فرماید: از روایات ظاهر می‏شود که لیلة القدر دارای مراتب است و آنچه که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته، آخرین مراتب تقدیر است که امضا می‏شود و تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد. همچنین از روایات اهل‏بیت (علیهم‏السلام) فهمیده می‏شود که شب نیمهٴ شعبان، نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم از لیالی قدر است و شب بیست و سوم، که لیلة الجهنیّ نامیده می‏شود، از بقیهٴ شب‏های قدر افضل است و احتمال قوی دارد که شب بیست و هفتم نیز از لیالی قدر باشد و کسی که بخواهد احتیاط کند باید این پنج شب را احیا بدارد. در عین حال اقوی از نظر روایات و اقوال این است که آنچه که از هزار ماه بهتر شمرده شده، شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است(المراقبات، ص ۱۴۶(.12- سورهٴ دخان، آیهٴ ۴٫
13-إقبال الأعمال، ص ۲۲۰، فی بعض أدعیة النصف من شعبان.